ՖԵՐԴԻՆԱՆԴ ԴԸ ՍՈՍՅՈՒՐԻ «ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԱՍԸՆԹԱՑԻ» ՀԱՅԵՐԵՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԵՐ ՄՏԱՎՈՐ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ

                                                     Մաս l

Բոլոր գիտությունների պատմության մեջ էլ կան բախտորոշ ժամանակներ եւ դրանց մեջ՝ առանցքային անուններ, որոնցով վաղ թե ուշ առանձնացվում է տվյալ գիտության ծաղկման համապատասխան փուլը՝ որպես նրա առաջընթացն ապահովող հայեցակարգային ու հայեցակերպային հիմնարարությամբ հագեցած խոսուն ժամանակաշրջան:

Լեզվաբանության պատմության մեջ այդպիսի ժամանակաշրջաններ են 19-րդ եւ 20-րդ դարասկզբներրը՝ համապատասխանաբար 10-ից 30-ական թվականներով, ինչպես նաեւ 1980-ականներից սկզբնավորված արդի լեզվաբանությունը, որի առաջատարը, մեր խորին համոզմամբ, ժամանակակից հայ լեզվաբանական, առավել ստույգ՝ լեզվիմաստասիրական եւ լեզվանշանագիտական իրականությունն է:

Հայաստանի անկախացումը՝ Հռչակագրում ամրակայված լեզվակրթական ու մշակութային ինքնուրույն քաղաքանություն որդեգրելու հեռանկարով, մեծ հույս էր ներշնչում՝ հայության մտավոր շերտի հայացքում ուրվագծելով Վռամշապուհ-Սահակ-Մեսրոպ գաղափարական եռամիասնության վերարծարծումը մեզանում: Սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ մեր պետական մտածողությունը ոչ միայն ի զորու չէ տեր լինելու միջմշակութային բեկմամբ ազգաշահ ձեռնարկումների, այլեւ պետական մակարդակով նահանջներ է արձանագրում բուն իսկ ազգապահպան մշակութային տիրույթներում: Դրա ցնցող արտահայտությունն էր վերջերս Անկախության հռչակագրին եւ ՀՀ Սահմանադրությանը բացահայտորեն հակասող փոփոխության վավերացումը ՀՀ լեզվի օրենքում: Պետության հակապետական գործունեության մեր պայմաններում է՛լ ավելի մեծ կարեւորություն եւ իմաստ է ստանում անձնուրաց անհատների նվիրումը, ովքեր կոչված են անաղմուկ, հաճախ ինքնայրումով գլուխ բերելու շատերիս համար անհավանական ու անիրագործելի թվացող խիզախումներ: Ահա այդ նվիրյալներից է Սերգեյ Խաչիկօղլյանը, որի բանական եռանդը՝ Իմացություն գրադարանի իր հիմնում-հաստատումով, հե՛նց ամենից անհնար թվացող մեր ժամանակների մշակութային տարածքում սխրանք էր արձանագրելու: Արվեստի պատմության ու տեսության, անտիկ, գերմանական դասական, այլեւ ժամանակակից իմաստասիրության՝ հիսունի սահմանը հատող ընտիր ստվար երկեր են լույս աշխարհ եկել նրա ջանքերի շնորհիվ հայերեն բարձրակարգ թարգմանությամբ: Լեզվական բարձր մշակույթն ապահովվում է նրա՝ թարգմանիչների նախանձախնդիր ընտրությամբ եւ ուղեկցվում է տպագրության արդիական չափանիշներն ապահովող ամենանուրբ ու խիստ պահանջների բավարարմամբ: Դժվար է ասել՝ ինչն է մղել Խաչիկօղլյանին, ի թիվս այլ հեղինակների, համաշխարհային մշակույթի գանձարանից առած արժեքներն ընտրելիս հայերեն թարգմանության ծրից ներս առնելու նաեւ շվեյցարացի լեզվաբանի անունը, համենայն դեպս գոնե հայ լեզվաբանի համար հաճելիորեն դուրալի է փաստն ինքնին, ուստի տողերիս հեղինակին այլ բան չի մնում, քան մեզ նվեր մատուցած իրողությունն իմաստավորելու գոնե թռուցիկ փորձ անելը՝ մի կողմից՝ ցույց տալով Ֆ. դը Սոսյուրի տեղն ու դերը լեզվաբանության պատմության մեջ, մյուս կողմից՝ գնահատելով այս թարգմանության նշանակությունը թե՛ Սարգիս Խաչենց հրատարակչական հաստատության եւԻմացություն գրադարանի գործունեության, թե՛ սոսյուրյան լեզվաբանության հենքով հայ լեզվաբանության մեջ նոր աշխուժություն առաջ բերելու իմաստով, մանավանդ որ, որպես կանոն, հայոց լեզվաբանական իրականության մեջ խանգարելու չափ նկատելի է եղել նրա խզումն ընդհանուր լեզվաբանական հայեցակարգերից ու մեթոդաբանությունից, այնինչ հարկ էր, որ լրացնեին իրար այդ ընդհանուր եւ մասնավոր գիտակարգերը, ինչպես դա մինչեւ վերջերս հաջողությամբ իրականացնում էին Էդուարդ Աղայանը, Գեւորգ Ջահուկյանը, Էդուարդ Աթայանը եւ այլք:

Նախքան նշված մտադրություններիս անցնելը գոհությամբ հիշատակեմ, որ դը Սոսյուրի Ընդհանուր լեզվաբանության դասընթացը հայերեն է թարգմանել հանդիպադրաբան (կոնտրաստոլոգ) կամ լեզվատիպաբան Ամալյա Մուրադյանը, խմբագիրն է Եսայի Թադեւոսյանը:

1916-ին Ֆ. դը Սոսյուրի անվամբ լույս տեսած Ընդհանուր լեզվաբանության դասընթացը որոշ պայմանականությամբ է վերագրվում Սոսյուրի հեղինակությանը: Իրականում գրքում արծարծված գաղափարների եւ ո՛չ գրավոր շարադրանքի հեղինակն է նա: Հիշյալ գրքի հրատարակումից երեք տարի առաջ է մահացել Սոսյուրը՝ ունենալով միայն թռուցիկ գրառումներ իր եռամյա՝ իրարից տարբերվող դասախոսություններից: Լեզվաբանի մասնակի եւ ուսանողների մանրակրկիտ գրառումներից է գոյացել նրա տպագիր գիրքը, առանց որի դժվար է պատկերացնել, թե ինչ ընթացք կունենար լեզվաբանության զարգացումը: Թե՛ Սոսյուրի, թե՛ նրան հաջորդող բոլոր լեզվաբանների բախտն է բերել, որ առաջինն ունեցել է Շառլ Բալլիի եւ Ալբեր Սեշեի նման երախտագետ սաներ, եւ սոսյուրյան գաղափարների մեկտեղման ու դրանց հրապարակման համար ուսուցչին ու աշակերտներին հավասարաչափ ենք պարտական:

 Որպեսզի ոչ մասնագետ ընթերցողը պատկերացում ունենա լեզվաբանական գիտության մեջ Սոսյուրի զբաղեցրած տեղի մասին, բավական կլինի հիշատակել մեկ փաստ. նրա տեսության հիմքի վրա է ձեւավորվել կառուցվածքային լեզվաբանությունը՝ երեք դպրոցով՝ Պրահայի գործառական կառուցվածքաբանությունը, Կոպենհագենի լեզվագիտությունը (գլոսսեմատիկա), ամերիկյան նկարագրական լեզվաբանությունը: Թե՛ այդ դպրոցները, թե՛ Սոսյուրի այս կամ այն գաղափարի հիմքով ձեւավորված տեսություններն ու գիտակարգերը, փաստորեն, կազմավորվել են նրա տեսության թվացյալ, երբեմն էլ իրական հակասությունները վերացնելու մղումով ("իրական հակասություն" արտահայտությունը եւս վերապահումով ենք գործածում՝ վերստին հիշելով այդ գրքի՝ ոչ Սոսյուրի ձեռամբ ստեղծված լինելու փաստը):

 Ե՛ւ ընդհանուր, ե՛ւ հայ լեզվաբանության հայեցակարգային կերպընկալման համար կարեւոր նշանակություն ունի Սոսյուրի՝ լեզվական նյութի քննության երկատման (դիքոտոմիա) կամ կառուցվածքային երկչափ սկզբունքը, որով նա հակադրվում է ընդհանուր լեզվաբանության հիմնադիր Վ. ֆոն Հումբոլդտի տրամախոսական (դիալեկտիկական) միաչափության սկզբունքին: Գ. Ջահուկյանը լեզվաբանության պատմության՝ Սոսյուրով սկզբնավորված փուլն իրավացիորեն համարում է համակարգային-վերլուծական լեզվաբանության շրջան: Այդ շրջանը վերլուծական է, քանի որ առաջին անգամ հստակորեն առանձնացվում են լեզուն եւ խոսքը (սա Սոսյուրի հիմնարար երկատումն է, եւ մնացյալ երկատումները սրանից ելնում ու հանգում են սրան), եւ համակարգային է, քանի որ հիշյալ երկատումը բխեցվում է լեզվախոսքային ամբողջությունից` լեզվախոսությունից: Հետագայում կառուցվածքաբանները, ընդունելով այդ երկատումը, մի տեսակ անտեսում են նրա համակարգային հենքը, եւ հաճախ սոսյուրյան այս ելակետային երկատումը՝ լեզու-խոսք բեւեռներով, չհատվող փոխուղղահայացների անմեկնելի տպավորություն է թողնում, թեեւ այդ նույն կառուցվածքաբաններն ընդունում են նաեւ Սոսյուրի՝ լեզուն համակարգային իրողություն դիտելու դրույթը: Այս իմաստով, եթե Սոսյուրի (վեր)ստեղծած գիտությունը, փաստորեն, տրամաբանական արտածության եղանակով հիմնավորված վերլուծական լեզվաբանություն էր, ապա նրան հաջորդած կառուցվածքաբանությունը՝ արտածելին անտես առած առկախ վերլուծյալ լեզվաբանություն:

Ինչպես ասացինք, սոսյուրյան լեզվաբանության հիմնավորված վերլուծականությունը հակադրվում է լեզվաբանության պատմության երկրորդ փուլի առանցքը կազմող հումբոլդտյան համադրականությանը: Լեզվի տրամաբանական քննության այն եղանակը (տվյալ դեպքում՝ համադրությունը), որով առաջնորդվում էր Վիլհելմ ֆոն Հումբոլդտը, կարիք չուներ առանձնաբար հակադրվելու հարաբերակից վերլուծական բեւեռին, որովհետեւ այն հիմնված էր շատ ավելի խոր մի եղանակի՝ տրամախոսության վրա, որը, իր առերեւույթ միաչափությամբ համադրական լինելով, նույնքան էլ վերլուծական էր, ուստի նրա զննության արտաքուստ մակածական բնույթը նաե՛ւ արտածական էր: Վերստին անդրադառնալով Ֆ. դը Սոսյուրի որդեգրած մեթոդաբանությանը՝ պարտ է նկատել, որ անհրաժեշտաբար կատարած նրա վերլուծությունները կարիք ունեին հետագա համադրման, որն էլ թե՛ Սոսյուրի երկչափ, թե՛ Հումբոլդտի տրամախոսաբար միաչափ սկզբունքների հաշվառմամբ իրագործում է նորագույն շրջանի լեզվաբանությունը՝ ի դեմս հայ իմաստասեր լեզվաբան Էդուարդ Աթայանի՝ հիմնված արդեն ոչ թե սոսկական համադրականության, այլ գերհամադրականության սկզբունքի վրա:

Սոսյուրի՝ լեզու / խոսք երկատմանը հարաբերակցվող երկատումներ են ներքին լեզվաբանություն / արտաքին լեզվաբանություն, լեզվի լեզվաբանություն / խոսքի լեզվաբանություն*, համաժամանակություն / տարաժամանակություն եւ, ըստ այդմ,համաժամանակյա լեզվաբանություն / տարաժամանակյա լեզվաբանություն, նշանակիչ / նշանակյալ եւ, համապատասխանաբար, նշանակչի՝ գծային / նշանակյալի ոչ գծային բնույթ եւ սրանց զուգորդվող շարակարգային հարաբերություններ / զուգորդային հարաբերություններ եւ այլ զուգանդամներով հասկացական փնջերը:

Չկա, թերեւս, Սոսյուրի՝ լեզվի տեսություն մտցրած որեւէ էական հասկացություն, որի վրա հիմնված եւ որն այս կամ այն չափով վիճարկած չլինեն հետագա լեզվաբանները: Սակայն, որպես կանոն, այդ վիճարկումներն էլ զերծ չէին հակասություններից, ուստի հետսոսյուրյան շրջանի լեզվաբանության զարգացումը մի տեսակ հակասությունների եւ հակասությունների բացահայտմամբ բերած հակասությունների վերացման զավեշտահարույց ուղով է ընթացել: Այսպես՝ գլոսսեմատիկայի՝ հանրահաշվական հարաբերությունների լեզվաբանության հիմնադիր Լուի Ելմսլեւի՝ սոսյուրյան "զուգորդային (ասոցիատիվ)" տերմինով բնորոշվող լեզվական գոյաշերտը "հարացուցային (պարադիգմատիկ)" անվանմամբ փոխարինելը ողջունել է լեզվաբանական հանրությունը, քանի որ իրոք խրախուսելի չէր լեզվաբանական իրակությունը հոգեբանական տերմինով "հանդերձավորելը": Սակայն լեզվաբանական հասկացությունը լեզվաբանական անվանմամբ տերմինավորելը դեռ լեզվի էության բացահայտում չի նշանակում: Բանն այն է, որ լեզվական հորինվածքը տրամաբանական, հոգեբանական եւ նյութական (հնչյունական) շերտերի բաղկացություն է, եւ հոգեբանական անվանումը փոխարինելով՝ Ելմսլեւը փաստորեն լեզվի հոգեկան պահն էլ հետն է արտամղում լեզվատիրույթից: Ավելին. նա շուտով "ազատագրում է" լեզուն նաեւ տրամաբանական գոյությունից՝ լեզվի բնորոշման համար թողնելով ինքնանպատակության հասնող սոսկ ձեւայնացված կախումներ, գործառույթներ ու հարաբերություններ. սա, թերեւս, լավագույն ապացույցն է մեր՝ վերը նշած առկախ վերլուծականության նկատումի. պարզապես չկա հիմնավորումն այն բանի, թե ինչով է, որ հարացույցը՝ լեզվական, իսկ շարակարգը խոսքային իրողություն է, այսինքն՝ անմեկնելի է դառնում լեզվին ներքուստ հատուկ գոյամակարդակների իսկությունը: Ասենք նաեւ, որ Սոսյուրի բնորոշած զուգորդային հարաբերությունները, հոգեբանականից բացի, որոշ առումով ներառում են նաեւ տրամաբանական շերտը, քանի որ նա զուգորդումը նկարագրելիս խոսում է նաեւ հարացույցի մասին:

Եռաշերտ նկարագրության առաջին փորձը կատարում է ֆրանսիացի լեզվաբան Լյուսիեն Տենիերը՝ իր Կառուցվածքային շարահյուսության հիմունքները գրքում ներկայացնելով լեզունկարգային, կառուցվածքային-գործառական եւ գծային ոլորտներով: Այստեղ էլ միանգամայն հստակ են լեզվի տրամաբանական եւ նյութական շերտերը, իսկ ինչ վերաբերում է հոգեբանական շերտին, ապա, ըստ երեւույթին, նկատի ունենալով տրամաբանականից խոսքայինին անցնելու պատեհային իրադրայնությունը, Տենիերը դրան մի մասով՝ տրամաբանական ("կառուցվածքային"), մի այլ մասով խոսքային գործառմանը հարիր («գործառական») անվանում է տալիս: Լեզվական գոյամակարդակների եռամասնյա մեկնությունը տրամաբանական վախճանակետին է հասցնում Է. Աթայանը, որոնց համար առաջարկում է հայերեն գտնվա՛ծ տերմինակարգ, այն է՝ լեզվական համակարգ (լեզվի հասկացական կամ տրամաբանական տիրույթ), խոսքային գծակարգ (լեզվի նյութական արտահայտության կամ խոսքային տիրույթ*) եւ այս երկու մակարդակն ակնթարթորեն իրար ագուցող լեզվախոսքային շարակարգ (լեզվի պատկերակցական կամ հոգեբանական տիրույթ): Ինչպես տեսնում ենք, սոսյուրյան եւ աթայանական շարակարգային գոյամակարդակները չեն համապատասխանում. առաջինը խոսքային ըմբռնում է, եւ դրան Աթայանի եռատած գոյամակարդակներից համընկնում է գծակարգայինը:

Տեղեկացնենք, որ հայ լեզվաբանության մեջ Սոսյուրի եւ նրա հետեւողությամբ կառուցվածքաբանների մեկնությամբ բնութագրված լեզվական գոյամակարդակների նկատմամբ լիակատար վստահություն չի եղել ոչ միայն դրանց քանակի, այլեւ հարացույցը՝ լեզվին եւ շարակարգը խոսքին հատկացնելու մեքենայական մոտեցման առումով: Այսպես՝ ըստ Գ. Ջահուկյանի՝ շարակարգային կաղապարը, որ ցույց է տալիս տվյալ լեզվում հաստատված կանոններով միավորների հաջորդման կարգը, վերագրվում է լեզվին, իսկ խոսքին վերաբերում են կաղապարի խոսքային մասնավոր իրացումները:*

Հարացուցայնության ու շարակարգայնության և լեզվի կառուցվածքային մակարդակների օրինաչափ հարաբերակցության նախանձելի բացահայտում է կատարում Էդուարդ Աղայանը: Սակայն հարացույցն ու շարակարգը նա դիտարկում է որպես ներլեզվական հարաբերություններ՝ անկախ դրանց՝ լեզու/խոսք գոյաշերտերի հետ ունեցած փոխհարաբերությունից: Բանն այն է, որ Է. Աղայանը լեզվի և խոսքի՝ որպես ընդհանուրի և մասնակիի կամ առանձինի տարբերակված նույնացում է կատարում՝ դրսեւորված խոսքը համարելով լեզվական փաստ՝ հե՛նց լեզու, բայց միայն՝ մասնակի արտահայտությամբ: Այս հակադրամիասնությունը, սակայն, նա չի պայմանավորում հարացույցով ու շարակարգով, ասել է՝ դրանք չի դիտում որպես լեզվական գոյամակարդակներ, այլ, ինչպես ասացինք, թե՛ լեզվին ամբողջությամբ, թե՛ նրա խոսքային համապատասխան դրսեւորմանը հատուկ (ներլեզվական) հարաբերություններ, որոնք կառուցվածքային մակարդակներում որոշվում են փոխարկման ու հատութավորման "չափումներով", որոնց կանդրադառնանք քիչ հետո: Ասվածից չպետք է ենթադրել, թե Է. Աղայանը հետևում է Հումբոլդտի տրամախոսական միաչափության սկզբունքին (թեև չի էլ անտեսում այն): Այնուամենայնիվ նա հստակ շերտավորում կատարում է լեզվի և խոսքի «արանքում», և այն, ելնելով հեղինակի դասդասման եղանակից, անվանում ենք գործունեութենական շերտավորում, այն է՝ ա) լեզվական գործունեություն (= հասարակության հաղորդակցական գործունեություն), բ) խոսողական գործունեություն (անհատականից հասարակական ուղղվածությամբ), գ) խոսքային գործունեություն (հասարակականից անհատական ուղղվածությամբ)*: Հիշյալ գրքի հետագա շարադրանքում Է. Աղայանը խոսողական ու խոսքային գործունեությունից արտածում է խոսքը՝ ավելացնելով հետեւյալ նկատումը. "Ոչ մի առանձին խոսք.... չի կարող ամբողջությամբ ընդգրկել լեզուն, սպառել այն: Ավելին. հասարակության ողջ լեզվական գործունեությունը նույնպես չի կարող սպառել լեզուն(ընդգծումն իմն է՝ Դ. Գ.), եթե մենք լեզու ասելով հասկանում ենք ոչ միայն նրա արդեն ունեցած, իրացված համակարգը, .... այլ նաեւ այդ համակարգի հնարավորությունները.... Այսպիսով՝ մենք խոսքը դիտում ենք որպես լեզվի իրացված, օբյեկտիվ ռեալություն դարձած մի մասնիկը .... եւ դրանով իսկ նույնացնում ենք խոսքը լեզվի հետ: Բայց.... դա առանձինի նույնությունն է ընդհանուրի հետ...."**: Քանի որ Է. Աղայանը ոչ միայն գործունեութենական շերտերից բխեցնում է խոսքը, այլև դրանցից դուրս ու վեր է դիտարկում լեզուն՝ որպես այդ շերտերն ու խոսքը ամփոփող հնարավորությունների համակարգ, փաստորեն, համաձայն նրա նկատումների, ունենում ենք լեզվական հորինվածքի հինգ գոյամակարդակ, որը, ինչպես կտեսնենք, դյուրությամբ հարաբերակցվում է Է. Աթայանի առանձնացրած եռամակարդակությանը: Ըստ էության, Է. Աղայանի վեր հանած գոյամակարդակները հետեւյալներն են՝ ա) լեզու (որպես հնարավորութհունների համակարգ), բ) լեզվական գործունեություն, գ) խոսողական գործունեություն, դ) խոսքային գործունեություն, ե) խոսք (որպես իրացված լեզու): Բաղդատելով այս շերտերը աթայանական գոյամակարդակների հետ՝ դժվար չէ նկատել, որ առաջին եւ հինգերորդ կետերը նույնացվում են, համապատասխանաբար, լեզվական համակարգի եւ խոսքային գծակարգի հետ, իսկ երկրորդից չորրորդ կետերը լեզվախոսքային շարակարգի ենթաշերտերն են, որոնց բացահայտումը խիստ կարևոր էր լեզվաբանության համար: Այն, որ այդ ենթաշերտերն իրոք լեզվի հոգեբանական անցումային տիրույթին (շարակարգին) են պատկանում, հստակ երեւում է նաեւ դրանց ընդհանրական անվանումից՝ գործունեություն: Է. Աղայանի տեսական համակարգի մեր այս մեկնության փորձը արդարացված է նաեւ նրանով, որ ներդաշնակություն ենք տեսնում այս լեզվաբանիեւև Վ. ֆոն Հումբոլդտի տրամախոսական ներհակությունների բացահայտման միջեւ: Չէ՞ որ լեզվի՝ որպես գործունեության (էներգեյա) դրույթը Հումբոլդտից է գալիս, իսկ նա նկատել է տվել լեզվի ոչ միայն գործունեության, այլեւ պատրաստի գործ (էրգոն) լինելու իսկությունը, եւ դա Է. Աղայանի (նաեւ Է. Աթայանի) տեսության մեջ արտացոլված է լեզվական համակարգին տված բնութագրությամբ: Արդ՝ մեզ մնում է պարզել, թե ինչ հարաչափերով է գնահատում Է. Աղայանը հարացուցային և շարակարգային հարաբերությունները: Ըստ այս լեզվաբանի՝ շարակարգային շարքի միավորները ենթակա են հատութավորման (segmentation), հարացուցային շարքի միավորները՝ փոխարկման (substitution): Քանի որ տվյալ մակարդակի հատույթները (segments) այդ իսկ մակարդակի միավորների հոդավորիչներն են (constituents), ապա շարակարգային շարքում գործ ունենք հոդավորիչների հարաբերության հետ, եւ քանի որ այդ շարքը գոյանում է հոդավորիչ-հատույթների հոդավորմամբ, ապա շարակարգային շարքը միավորների համակցային հարաբերություն է: Գալով հարացուցային կարգին՝ Է. Աղայանը փոխադարձաբար իրար փոխարինող (= փոխարկման ենթակա) միավորներն անվանում է փոխարկիչներ (substitutors // substituents): Հարացուցային շարքում գործ ունենք փոխարկիչների միջոցով ներկայացվող բաղադրույթների (integrants) հարաբերության հետ, ուստի հարացույցը տվյալ մակարդակի փոխարկիչների կարգն է, եւ քանի որ փոխարկիչները փոխադարձաբար իրար փոխարինող միավորներ են, ուստի հարացույցում, ի տարբերություն շարակարգի, ունենք միավորների հակադրական հարաբերություն***:

Վիճարկման առարկա է եղել նաեւ Սոսյուրի երկատած ժամանակային հայեցակետը՝ համաժամանակյա (սինքրոնիկ) եւ տարաժամանակյա (դիաքրոնիկ) բեւեռներով: Սոսյուրը խոսում է նաեւ հարաժամանակյա (պանքրոնիկ) տեսակետի մասին, սակայն զգուշացնում է, որ այդպիսի բացատրություն ենթադրող մասնավոր իրողությունը որեւէ լեզվի պատկանել չի կարող: Իսկ ահա Ելմսլեւը, խնդիր ու նպատակ ունենալով ստեղծել լեզվաբանական համընդհանուր տեսություն, լեզվի դիտարկման միակ իրական հայեցակետ է համարում հարաժամանակությունը կամ ապաժամանակությունը (աքրոնիա): Հետսոսյուրյան լեզվաբանությունը վիճարկում է նաեւ Սոսյուրի այն դրույթը, թե լեզվի համակարգային հետազոտություն հնարավոր է իրականացնել միայն ներակայորեն (ներակա-immanent) եւ համաժամանակյա հայեցակետով: Լեզվաբանական հայեցակետերի եւ լեզվաբանության ուղղությունների ուշագրավ հարաբերակցություն է բացահայտում իր Լեզվաբանության հիմունքներում Էդուարդ Աղայանը: Որդեգրելով Սոսյուրի պատմական եւ կայական (ստատիկ) ժամանակային հայեցակետերը, այլեւ հիմք ընդունելով նրա՝ հարաժամանակությանը վերաբերող ակնարկային դիտողությունները՝ Է. Աղայանը նկատել է տալիս, որ պատմական, կայական եւ հարաժամանակյա հայեցակետերն ընկած են լեզվաբանության երեք ուղղությունների հիմքում, որոնք են՝ ա) կառուցվածքային (նկարագրական) լեզվաբանությունկամ, ըստ ժամանակային բնութագրության, համաժամանակյա լեզվաբանություն, բ)պատմահամեմատական լեզվաբանություն կամ տարաժամանակյա լեզվաբանություն, գ)տիպաբանական լեզվաբանություն կամ հարաժամանակյա լեզվաբանություն:*

Սոսյուրն իր ընդհանուր լեզվաբանության դասընթաց-դասախոսություններով էական դեր ունի նաեւ ընդհանուր նշանագիտության կազմավորման հարցում: Ըստ Սոսյուրի՝ ".... կարելի է պատկերացնել այնպիսի մի գիտություն, որն ուսումնասիրի նշանների գործառությունը հասարակական կյանքի ներսում"՝ կազմելով ընդհանուր կամ հասարակական հոգեբանության մի բաժինը:* Այդ գիտությունը Սոսյուրը, ի տարբերություն իր նախորդների եւ հաջորդների, անվանում է ոչ թե նշանագիտություն (սեմիոտիկա), այլ նշանաբանություն (սեմիոլոգիա), որի մի մասն է միայն լեզվաբանությունը: Այն, որ նշանաբանությունը, ըստ Սոսյուրի, հոգեբանական գիտություն է, բխում է նրա՝ նշանին տված բնորոշումից: Սոսյուրի ձեւակերպման համաձայն՝նշանը հասկացության եւ լսողական պատկերի զուգորդում է**:

Նշանի արտահայտական կողմը Սոսյուրը պայմանականորեն է նյութական համարում. նրա համոզմամբ նշանի երկու եզրերն էլ հոգեկան բնույթ ունեն, իսկ նյութական կողմ կամ եզր ասելով՝ նկատի ունի ոչ թե մարմնավորված հնչյունը, այլ նրա հոգեկան դրոշմվածքը մեր զգայարանների վրա եւ դրանցով մեզ հաղորդված պատկերացումը: Թեեւ նշանի՝ վերն ընդգծված սահմանումից ամենեւին չի բխում, թե նշանի երկու եզրերն էլ հոգեկան բնույթ ունեն, քանի որ դրանցից մեկը հասկացությունն է (այսինքն՝ այդ եզրը տրամաբանական բնույթ ունի), այնուամենայնիվ, կառուցվածքաբանությունից սկսած մինչեւ մեր օրերը, նշանի արտահայտության ոլորտ ասելով, նկատի ունեն հենց բուն նյութական՝ հնչյունական կողմը: Տեղին է, ինչ խոսք, մատնանշումը, որ նշանը նաեւ նյութական մարմին է, սակայն չէր կարելի նրանից օտարել հոգեկան շերտը: Ահա՛ եւս մի նուրբ պահ, որով կարեւորվում է Է. Աթայանի՝ լեզվական հորինվածքի չէ թե երկատված, այլ եռատված դիտարկումը, որով արեւերես են բերվում նշանի թե՛ տրամաբանական-հասկացական, թե՛ հոգեբանական-պատկերակցական եւ թե՛ նյութական-հնչական եզրերը: Ինչ վերաբերում է նշանագիտությունը (ըստ Սոսյուրի՝ նշանաբանությունը)՝ հոգեբանության, լեզվաբանությունն էլ նշանաբանության մի բաժին լինելու տեսակետին, ապա այն վաղուց է հերքվել. գիտությունների ժամանակակից դասակարգմամբ սրանք, իրենց ունեցած աղերսներով հանդերձ, իսկապես առանձին ոլորտներ են, իսկ ընդգրկունության առումով նշանագիտությունը շատ ավելի համապարփակ է, քան հոգեբանությունը: Գալով նշանի մյուս հարաչափերին, մասնավորապես՝ անփոփոխելիության ու փոփոխելիության, պայմանականության ու բնականության, այլեւ երկրորդ զուգանդամներին անմիջականորն աղերսվող հիմնավորվածության (մոտիվացվածության) ու չհիմնավորվածության ներհակություններին՝ պետք է ասել, որ առաջին զույգի հարցում Սոսյուրը նախանձելի տրամախոս է. վստահորեն է մեկնում նշանի թե՛ փոփոխելի, թե՛ անփոփոխ լինելու հատկությունները: Նույնը, սակայն, չի կարելի ասել նշանի պայմանականության եւ բնականության սոսյուրյան մեկնաբանության մասին: Լեզվական նշանը, ըստ նրա, գերազանցապես պայմանական է, եւ լեզվի մեջ չնչին տոկոս են կազմում բնանշանները: Այս տեսակետը վաղ շրջանից ընդվզում է առաջ բերել լեզվաբանների շրջանում, եւ առաջին վիճարկողը հե՛նց Սոսյուրի աշակերտն է՝ Շառլ Բալլին: Հարցին հետագայում անդրադարձել են Էմիլ Բենվենիստը (ճիշտ է, փոքր-ինչ պարզունակորեն, որովհետեւ լեզվական նշանի բնականության օգտին խոսելիս ավելին չի ասում, քան Սոսյուրն էր ասել այդ նշանի հնարավոր բնականության մասին), Ռոման Յակոբսոնը, հայ իրականության մեջ՝ Էդմոն Ավետյանը, Էդուարդ Աթայանը, Սերգեյ Վարդազարյանը, Աշոտ Աբրահամյանը եւ այլք, թեեւ զուգահեռաբար (այսօր էլ) կա (Սոսյուրից առավել հատու) տեսակետ, թե լեզվական նշանը միա՛յն պայմանական է: Է. Աթայանը, նշանը համարելով նաեւ՛ բնական, այստեղ եւս հանդես է բերում եռաչափ քննության իր հայեցակերպային բնութագիրը՝ նշանասերումը դիտարկելով սուբյեկտ-օբյեկտային հարաբերությունների ոլորտում, հաղորդակցման կաղապարների համապատասխան կազմը ներկայացնելով հարաբերությունների վեց տիպով, որոնցից բարձրագույնն է հռչակում ներքին խոսքը՝ ինքնահաղորդակցումը: Աշոտ Աբրահամյանը ոչ միայն նշանի բնականության փաստն է բնականորեն ընդունում՝ նշանասերումը դիտարկելով արտալեզվական եւ լեզվական իրականությունների հանգուցակետում, այլեւ նշանի երկու կողմերի՝ բովանդակության եւ արտահայտության հակադրման հարաբերականությունն է փաստում՝ բացահայտելով դրանց փոխանցման հնարավորությունները: Իր վերջին ուսումնասիրություններում բովանդակությունից արտահայտություն անցումը նա համարում է բնաձայնական եղանակով կատարվող փոխաբերության դրսեւորում, իսկ հակառակ անցումը՝ ձայնարկային եղանակով կատարվող փոխանունության դրսեւորում: Լեզվական նշանի բնականության ու պայմանականության առումով հետաքրքիր եզրահանգման է գալիս հեղինակը. լեզվական նշանը կրկնակի հիմնավորված է (իմա՛ բնական է) հակադիր անցումների զուգակցմամբ, իսկ անցակետերի միջակայքում նրա դրսեւորումը պայմանական է*:

________________________ 
  *Հայերեն տեղին կլիներ այս երկատումը թարգմանել առանց "լեզու" եւ "խոսք" բառերի, որով կվերանային հասկացությունների անվանման՝ մի դեպքում՝ նույնաբանական ("լեզվի լեզվաբանություն"), մյուս դեպքում՝ ասես զոռով կարկատանված տարաբանական ("խոսքի լեզվաբանություն") մոտեցումները. հարկ է պարզապես դրանք կոչել, համապատասխանաբար, լեզվաբանություն եւ խոս(ք)աբանություն:

________________________ 
*Տե՛ս Է. Աթայան, Լեզուների ձեւաբանական տիպաբանության առարկան եւ "անհատական լեզվական ձեւի" բացահայտման խնդիրը // Բանբեր Երեւանի համալսարանի (այսուհետ՝ ԲԵՀ), Ե., 1988, հմ. 2:

________________________ 
*Տե՛ս Գ. Ջահուկյան, Հայոց լեզվի զարգացումը եւ կառուցվածքը, Ե., 1969, էջ 101:

________________________ 
*Տե՛ս Է. Աղայան, Լեզվաբանության հիմունքներ, Ե., 1987, էջ 43:
**Ա՛նդ, էջ 115:

*** Տես Է. Աղայան, Ժամանակակից հայերենի հոլովումը եւ խոնարհումը, Երեւան, 1967, էջք 69-76:

________________________ 
*Տե՛ս Է. Աղայան, Լեզվաբանության հիմունքներ, էջք 124 – 131:

________________________ 
*Ֆերդինանդ դը Սոսյուր, Ընդհանուր լեզվաբանության դասընթաց, Ե., 2008, էջ 32:
**Անդ, էջք 104 – 105:

________________________ 
*Մանրամասն տե՛ս Ա. Ս. Աբրահամյան, Բովանդակության և արտահայտության հակադրման հարաբերականությունը լեզվում // ԲԵՀ, Ե., 1988, հմ. 1, այլեւ Նշանակյալի և նշանակիչի կրկնակի ներդաշնակումը լեզվում // Նշան, համակարգ, հաղորդակցում(Հոդվածների ժողովածու՝ նվիրված Է. Աթայանի հիշատակին), Ե., 2011, էջք 20 -26:

      

ՖԵՐԴԻՆԱՆԴ ԴԸ ՍՈՍՅՈՒՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԱՍԸՆԹԱՑ-Ի ՀԱՅԵՐԵՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԵՐ ՄՏԱՎՈՐ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ

                                                              Մաս II

Բավական է տեղեկացնել, որ այսօր Ռուսաստանում փիլիսուփայության ասպիրանտական քննության հարցաշարի պարտադիր հեղինակներից է Ֆ. դը Սոսյուրը, ասել է՝ նրա ուսմունքը բավականաչափ հասանելի եւ պարտադիր է ասպիրանտական ուսումնառություն ձեռք բերող բոլոր մասնագետների համար անխտիր:

 Կարեւոր ենք համարում իրազեկել, որ ԽՍՀՄ-ում նշանի էությունը եւ նշանասերման առանձնահատկությունները իմաստասիրական խորքով վեր հանող առաջին հայ հեղինակը Լեւոն Հարությունի Աբրահամյաննն է*: Վերջերս լույս տեսած իր Sigma տետրակում (ռուս.) Լ. Աբրահամյանն այն նուրբ դիտարկումն է կատարում, ըստ որի` անվան հարաբերությունը նշանակման առարկային երբեք անմիջական չի լինում, այլ միշտ միջնորդավորված է հասկացությամբ**:

Սոսյուրից հետո լեզվաբանության մեջ աղմկահարույց թեմաներից մեկն էլ շարույթն էր՝ տարակերպ մեկնությունների առատությամբ: Այս հասկացությունը գրեթե միաժամանակ իրարից անկախ լեզվաբանություն են բերել Բոդուեն դե Կուրտենեն եւ Ֆ. դը Սոսյուրը: Հայերեն "շարույթ" տերմինը համարժեքն է հունարենից փոխառած ֆրանսերեն syntagme բառի (ռուսերենում եւս այդ փոխառությունն է գործում): Ըստ դե Կուրտենեի՝ syntagme-ը շարահյուսական նվազագույն միավորն է: Սոսյուրն այդ նույն տերմինը գոծածում է երկու տարբեր հասկացության համար: Մի իմաստով syntagme-ը գործածվում է նշելու համար լեզվական գոյամակարդակներից մեկի անվանումը, մյուս իմաստով՝ նշելու համար լրացում-լրացյալ հարաբերության մեջ գտնվող շարահյուսական միավորը: Եթե սրան էլ ավելացնենք այն, որ Լ. Շչերբան դե Կուրտենեի թույլտվությամբ վերջինից տարբեր իմաստով է գործածում syntagme բառը՝ նշանակելու համար հնչյունական այն միասնությունը, որ խոսք-մտքի գործընթացում իմաստային միասնական ամբողջություն է արտահայտում եւ կարող է բաղկացած լինել եւ՛ մեկ կշռութային խմբից, եւ՛ դրանց ամբողջական շարքերից, այլեւ այն, որ լեզվաբանների մեծ մասի, թող թույլ տրվի ասել, մակերեսային ընթերցանությունը առեղծվածորեն մեկտեղում է ոչ մի հնարքով ի մի չբերվող այս տարակարգ հասկացությունները, ընթերցողը երեւի պատկերացում կկազմի կես դարից ավել լեզվաբանության մեջ տիրող քաոսային վիճակի մասին: Սակայն գերագույն առեղծվածն այն է, որ այս քաոսային մակարդակով էլ անցյալ դարի 70-ականներին լեզվաբանության մեջ արդեն մի նոր գիտակարգ էր ձեւավորվել՝ շարութաբանությունը (սինտագմատիկա): Թերեւս հարկ է գիտությունների կազմավորման հիմնական նախադրյալ դիտել նրանցում տիրող քաոսային կացությո՞ւնը...

Ինչեւէ, իսկապես այսօր կա շարութաբանությունը՝ որպես գիտակարգ, եւ դը Սոսյուրից ու դե Կուրտենեից հետո առավելապես սոսյուրյան տրամաբանությամբ այն տեղաշարժող առաջամարտիկը նույնպես Սոսյուրի աշակերտն էր՝ Շառլ Բալլին, որի շարութաբանական ուսմունքը լեզվաբանական աշխատություններում զարմանալիորեն անտեսվում է, թեեւ գիտական ուսումնասիրություններում չեն նվազում հղումները նրա համապատասխան գրքին (խոսքը Ընդհանուր եւ ֆրանսիական լեզվաբանություն երկին է վերաբերում): Այս հարցում եւս արդի հայ լեզվաբանությունը նվաճումներ արձանագրել է: Իրարից տարբեր, ինքնատիպ եւ հետաքրքիր շարութաբանական դիտարկումներ են կատարել Է. Աթայանն ու Գ. Ջահուկյանը: Ըստ Աթայանի՝ շարույթը շարահյուսական կառույց է, որը նվազագույն դրսեւորմամբ երկանդամ է: Սրա ծավալումը տեղի է ունենում ընդհանուր կամ կենտրոնական տարրի շնորհիվ, որով համապատասխան համակցություններ են կատարվում՝ ձեւավորելով փնջային կառուցվածքներ: Ըստ Ջահուկյանի՝ շարույթը նախադասության ձախակողմյան տիրույթին պատկանող հատվածն է, ուստի կամ գոյական է, կամ նրա ծավալված տարբերակը: Շարույթի ուսումնասիրությունն այս հեղինակը կատարում է իր մշակած փոխկաղապարման մեթոդի օգնությամբ, որով բացատրվում է համապատասխան կանոններով համասեռ կաղապարներից տարասեռ կաղապարների՝ որպես գերշարույթների եւ լիաշարույթների ձեւավորման ընթացքը: Այսօր շարութաբանությունն իբրեւ ուսումնասիրության մեթոդներ է ընդունում մաթեմատիկական բազմությունների հատումն ու միավորումը, ինչպես նաեւ հետազոտությունն ամբողջացնում է համակցաբանության (կոմբինատորիկա) ձեռքբերումներով: Ընդգծվում է, որ շարութաբանության մեջ մաթեմատիկական մեթոդաբանության գործադրումն ինքնանպատակ չէ, քանի որ շարակազմության ուսումնասիրությամբ պարզվում է հետեւյալը. խոսողության ընթացքում շարահյուսական միավորների եւ կառույցների համակցման հանրահաշվական ճշգրտությունը վկայությունն է այն բանի, որ մաթեմատիկական օժտվածությունը մարդուն հե՛նց լեզվականորեն է տրված:

Նախքան սոսյուրյան դասընթացի հայերեն թարգմանության ամփոփիչ արժեւորման փորձ անելը պարտավոր ենք մեկ-երկու բարեկամական դիտողություն եւ առաջարկություններ ներկայացնել խոր հարգանքի արժանի մեր ավագ գործընկերներին՝ գրքի թարգմանչին եւ խմբագրին՝ առաջիկայում անթերի լինելու իմաստով նույն գրքի առավել արժեքավոր թարգմանությունը տեսնելու հույսով: Ճիշտ է, մեզանում մեծ չէ լեզվաբանական երկերի հայերեն թարգմանության փորձը (եղած թարգմանությունները հիմնականում հայերենագիտական երկեր են (Հյուբշման, Մեյե եւ այլն), այնուամենայնիվ նշածս անձինք քաջածանոթ են այդպիսի երկերի ռուսերեն թարգմանություններին, ուստի տեղին ու ցանկալի կլիներ, որ նրանք մի շարք հարցերում հետեւեին թարգմանչաց ռուսական դպրոցի օրինակելի մոտեցումներին:

Այսպես.

ա) Նման գրքերի ռուսերեն թարգմանությունները պարտադիր ունենում են տերմինարան եւ անվանացանկ պարունակող հավելվածներ՝ յուրաքանչյուր անվան եւ տերմինի դմաց համապատասխան էջանշմամբ (ըստ որում, այդ դեպքում խիստ ցանկալի է, որ հայերեն տերմինների դիմաց նշվեն օտար համարժեքները): Հայերեն տարբերակում դրանք չկան: Գիտակցում ենք, ինչ խոսք, որ աշխատատար է այս պահանջը, եւ այնուամենայնիվ պահանջ է, ուստիեւ անհրաժեշտ էր դրա ապահովումը:

բ) Վերլուծության համար տարբեր լեզուներից բերված իմաստակիր միավոր-օրինակների թարգմանությունը պարտադրաբար պիտի տրվեր փակագծերում, նո՛ր միայն վերլուծությունը, ինչպես որ կարգն է, ներկայացվեր բնագիր լեզվի օրինակների վրա: Հայերեն տեքստում դրանց թարգմանությունները հաճախ չկան, միչդեռ ռուսերեն տեքստերում միշտ առկա են. եւ սա բնական է, քանի որ սակավաթիվ ընթերցողներ միայն այդ բոլոր լեզուներին գոնե մասնակիորեն ծանոթ կարող են լինել, ուստի նրանց հարկ է վերլուծվող նյութից պատկերացում կազմելու հնարավորություն տալ:

 գ) Եղած փաստերի հիման վրա ճաշակավոր ընտրությամբ գրական լեզվի վճռական կանոնարկման պատիվը լեզվաբանությանն է վերապահված, որը միաժամանակ հանրալեզվական նկատառումներով հսկողական դեր պիտի կատարի, ի թիվս այլոց, նաեւ տարոլորտ գիտական տերմինների միասնականացման մարզում: Ճիշտն ասած, տարակուսանք է պատճառում այն, որ հմուտ լեզվաբանի թարգմանությամբ եւ բազմաթիվ առողջ տերմիններ ստեղծած ու կանոնարկած խմբագրի աշխատասիրությամբ լույս տեսած լեզվաբանական երկը որոշ դեպքերում տերմինաբանական անհարմարություններ է հարուցում հատկապես ուսանողի համար, երբ, ընդհանուր լեզվաբանության դասընթացին պատրաստվելիս դասախոսի հանձնարարությամբ (կամ կամովին) ծանոթանալով Սոսյուրի գրքին, չի գտնում այնտեղ այն տերմինները, որոնք դասախոսության ընթացքում ներկայացվել են որպես Սոսյուրի տերմինների հայերեն համարժեքներ: Այսպես՝ խնդրո առարկա գրքի եւ ո՛չ մի էջում մեզ չհանդիպեց "ներակա" տերմինը, որը Սոսյուրի "immanent" հաճախադեպ տերմինի՝ վաղուց քննություն բռնած հայերեն համարժեքն է: Փոխարենը հանդիպում ենք "ներփակ", "ներամփոփ", "ներփակություն" կամ "ներփակվածություն" բառերի, որոնք, ճիշտ է, արտացոլում են իրողությունը, սակայն սոսկ հայերեն բառեր են, ո՛չ տերմիններ, ուստի ոչ մի կերպ փոխարինել չեն կարող "ներակա" եւ "ներակայություն" տերմիններին: Նույնը վերաբերում է թարգմանության մեջ առկա անհարկի փոխառություններին, ինչպիսիք են վաղուց իրենց հայերեն տարբերակներն ունեցող "էվոլյուցիոն", "ստատիկ", "ֆունկցիա" եւ այլ բառերը: Վերը ցույց տրվեց, թե ինչ գեղեցիկ համամասնություն է նկատել Է. Աղայանը ժամանակային հայեցակետերի եւ լեզվաբանության ուղղությունների միջեւ, որը, հիմք ընդունելով Սոսյուրի դրույթները, ինչպես եւ սպասելի էր, գործածում է նրա տերմինների հայերեն համարժեքները՝ "linguistique e՛volutive"ի դիմաց դնելով "պատմական լեզվաբանությունը", "linguistique statique"ի դիմաց՝ "կայական լեզվաբանությունը": "Ստատիկ"ի բառացի թարգմանությունն է "կայականը", որ եւ իբրեւ համարժեք է ընտրել Աղայանը: Ինչ վերաբերում է "էվոլյուցիոն"ին, ապա Աղայանը քաջատեղյակ էր թե՛ այդ փոխառությանը, թե՛ դրա "բարեշրջային" կամ "բարեշրջական" թարգմանությանը, բայց հայերեն տերմինը ստեղծելիս նա առաջնորդվում է բառի հասկացական համարժեքը գտնելու սկզբունքով, մի բան, որ նուրբ դիտարկման է արժանացրել Սոսյուրը, եւ որը հրաշալի է ներկայացված հայերեն թարգմանությամբ. մնում էր միայն, որ թարգմանիչն ու խմբագիրը Աղայանի նման հետեւեին այդ սկզբունքին: Իսկ դրան հետեւելու դեպքում իմ բարեկամ լեզվաբանները վերնագրային թարգմանություն չէին ընտրի "Ռացիոնալ բաժանումներ" տարբերակը: Չէ՞ որ խորապես գիտակցել են, որ "ռացիոնալ"ի բառացի "բանական" թարգմանությունը տեղին չէր լինի: Հավատացնում ենք՝ շատ ավելի անտեղի է փոխառյալ տարբերակի ընդունումը: Հիշյալ սկզբունքի համաձայն՝ պարզապես պետք է վերնագրեին՝ նպատակահարմար բաժանումներ (կամ արդյունավետ բաժանումներ): Բառերի եւ ածանցների վերաբերմամբ "productif", "non productif" բնութագրիչները հայերեն "արդյունավետ", "ոչ արդյունավետ" տարբերակներով ներկայացնելն անարդյունավետ է. դրանց հայերեն համարժեքները վաղուց կան հայ լեզվաբանական գրականության մեջ, որոնք են՝ "գործուն" կամ "կենսունակ" եւ "ոչ գործուն" կամ "անկենսունակ": Հասկացական համարժեքը գտնելու առումով, այնուամենայնիվ, թարգմանյալ գրքում կան գնահատելի գտնվածքներ, որոնցից տողերիս հեղինակին, մասնավորապես, միանգամայն համոզիչ է թվում Սոսյուրի "motivation"ի դիմաց մեծ տարածում գտած (նշանի) "պատճառաբանվածություն" բառի փոխարեն "հիմնավորվածություն", իսկ "langage"ի դիմաց` "լեզվախոսություն" անվանումների շրջանառումը:

  դ) Վերի շարադրանքում տեղեկացրինք լեզվաբանության մեջ "syntagme" բառի երկիմաստությամբ ստեղծված շփոթի մասին: Հայերենը հնարավորություն է տալիս կանխելու այդ շփոթը, քանի որ իմաստներից յուրաքանչյուրը առանձին բառով է արտահայտված՝ մի դեպքում "շարույթ", մյուս դեպքում "շարակարգ": Երբեմն, սակայն, հայերեն թարգմանության մեջ էլ զգալ է տալիս այդ շփոթը: Այսպես՝ միեւնույն միտքը տարբեր էջերում մեկ՝ "շարույթ", մեկ "շարակարգ" բառով է թարգմանված. 1) "Ավելորդ ենք համարում նշել, որ շարույթներիուսումնասիրությունը չի համընկնում շարահյուսությանը: Վերջինս... նրա միայն մի մասն է կազմում" (էջ 188, տողատակ): 2) "Շարակարգային ոչ բոլոր իրողություններն են դասվում շարահյուսության մեջ, բայց շարահյուսության բոլոր իրողությունները վերաբերում են շարույթաբանությանը" (էջք 208 - 209. մեջբերման ընդգծումներն իմն են՝ Դ. Գ.): 2-րդ մեջբերման "շարակարգային" բառի փոխարեն պետք է լիներ "շարութային": Նույն 208-րդ էջում կարդում ենք. "Այն ամենը.... պետք է հանգեցվի շարույթների տեսության եւ զուգորդությունների տեսության" (ընդգծումն իմն է՝ Դ. Գ.). պետք է լիներ. "... շարակարգերի տեսության եւ զուգորդությունների տեսության":

Կան էլի մանր դիտողություններ, որոնք հարկ չենք համարում հրապարակել, որովհետեւ մեր նկատումները սրտացավության արտահայտություն են. վերահրատարակման հնարավորության դեպքում մանրուքները հեշտությամբ կհայտնաբերվեն ու կվերացվեն:

Թեեւ կարող ենք խոստովանել, որ Սոսյուրից հետո հայ լեզվաբանությունը համընթաց է քայլել համաշխարհային լեզվաբանական մտքի հետ, իսկ որոշ էական ոլորտներում, մասնավորապես՝ լեզվիմաստասիրության եւ լեզվանշանագիտության մեջ առաջ է անցել այդ մտքից, այդուհանդերձ, նկատի ունենալով ներկայիս հայոց գիտական մթնոլորտը եւ գիտության նկատմամբ պետության ոչ այնքան նպաստավոր դիրքորոշումը, խիստ կարեւոր է օրերիս հայ լեզվաբանության համար շվեյցարացի հայտնի լեզվաբանի հայտնի երկի հայացումը, մանավանդ որ հիմա բացակայում են մոտ անցյալում լեզվաբանական միտքն առաջ մղող գիտնականներից շատերը: Ո՞վ գիտե, գուցե Սոսյուրի այս գրառված դասընթացը մի նոր գալարով կարողանա տեղաշարժել արդեն թարմության կարոտ մեր գիտությունը:

Ի դեպ, քանի որ Սոսյուրի այս գիրքն իր ավանդն է բերել նաեւ նշանագիտության կազմավորման հարցում, ուստի հայ ընթերցողների առավել մեծ ընդգրկում է ենթադրում այն (իմաստասիրության, գրականագիտության եւ շատ այլ մասնագետների): Բավական է տեղեկացնել, որ այսօր Ռուսաստանում փիլիսուփայության ասպիրանտական քննության հարցաշարի պարտադիր հեղինակներից է Ֆ. դը Սոսյուրը, ասել է՝ նրա ուսմունքը բավականաչափ հասանելի եւ պարտադիր է ասպիրանտական ուսումնառություն ձեռք բերող բոլոր մասնագետների համար անխտիր: Եթե այդպես է բոլոր մասնագետների համար, ապա որքան կարեւոր պիտի լինեն այդ եւ նշանագիտական մյուս հիմնարար տեսությունները բանասերների համար: Չէ՞ որ ժամանակին սերտաճած են եղել լեզվաբանական եւ գրականագիտական գիտակարգերը. հե՛նց հայ իրականության մեջ ոչ վաղ անցյալում ունեցել ենք այդ երկու ոլորտում էլ բարձր արարումներ տված գիտնականներ (լավագույնը երեւի Մանուկ Աբեղյանի օրինակը պետք է համարել): Պետք չէ ասվածի մեջ առհավության նշույլ փնտրել, ոչ էլ պետք է սպասել, թե գավազանի մի հարվածով կսերտաճեն լեզվաբանությունն ու գրականագիտությունը, որի կարիքը բնավ չկա: Մեր մտահոգությունը խորքային ներթափանցումներին է վերաբերում: Համենայն դեպս, մի կարեւոր հանգամանքի վրա կուզենայի հրավիրել ընթերցողի ուշադրությունը: Լեզվաբանությունը, պայմանավորված իր առարկայի յուրակերպությամբ, մյուս հասարակական գիտությունների համար մի կողմից՝ միջնորդ օղակ է դրանց եւ բնական գիտությունների ու մաթեմատիկայի հանգուցակետում, մյուս կողմից՝ սնուցիչ աղբյուր է ի՛ր իսկ մշակած մեթոդաբանական հիմքով: Սակայն սնուցման այդ միակողմանի ուղղվածության ժամանակներն անցել են այսօր: Մի քանի տասնամյակ է արդեն, որ լեզվաբանության մեջ իր հաստատումն է գտել այն դրույթը, ըստ որի՝ լեզվի կառուցվածքային քննությունը չպետք է ավարտել եւ չի ավարտվում նախադասությամբ. լիավյուն իրավունք է վերապահված լեզվաբանությանը՝ զբաղվելու նաե՛ւ գերասության՝ տեքստի քննությամբ: Իսկ սա արդեն նշանակում է, որ բնականորեն են հատվում բանասիրության երկու հիմնարար գիտության՝ լեզվաբանության ու գրականագիտության սահմանները: Չդադարելով կատարել իր սնուցման պատվավոր դերը՝ լեզվաբանությունն այսօր չի կարող անտարբեր լինել նաեւ տեքստի գրականագիտական մեկությունների նկատմամբ: Իսկ դա շատ ավելի արդյունավետ կլինի՝ շնորհիվ նշանագիտության շոշափելի նվաճումների, որի գոյավորման հարցում անուրանալի է այլեւս լեզվաբանության բերած ավանդը:

Վերստին դառնանք Սոսյուրին: Թեեւ նշվեց, որ Սոսյուրը լեզվաբանության կառուցվածքային ուղղության նախակարապետն է, զգալի ներդրում ունի նշանագիտության ձեւավորման հարցում, նրա դրույթների հիմքով է ամբողջացել շարութաբանության գիտակարգը, պակաս դեր չեն ունեցել նրա հայացքները հանրալեզվաբանության (սոցիոլինգվիստիկա) միջգիտակարգի ստեղծման գործում, քիչ առաջ էլ հիշատակվեց ռուսաց ասպիրանտական համակարգում համատարած «սոսյուրիմացության» փաստը, այս ամենով, սակայն, նրա՝ իրբեւ խոշոր լեզվաբանի անունը փոքր-ինչ խամրում է լեզվաբանության՝ իբրեւ ինքնուրույն գիտության ձեւավորման հիմնադիր Վիլհելմ ֆոն Հումբոլդտի անվան կողքին: Եւ սա՝ ո՛չ այն պատճառով, որ, ի տարբերություն Սոսյուրի, Հումբոլդտը ոչ թե նախակարապետը, այլ հե՛նց կարապետ-հիմնադիրն է մի շարք գիտակարգերի, որոնք են ընդհանուր լեզվաբանությունը, լեզվիմաստասիրությունը, համեմատական լեզվաբանությունը, լեզուների կառուցվածքային տիպաբանությունը. ի վերջո նա է բացել լեզվամշակութաբանության, հոգելեզվաբանության (այն էլ՝ ժամանակակից իմաստով), լեզվագեղագիտության, մարդաբանական լեզվաբանության ակոսները: Սրա հիմնավորումն այլ տեղ է՝ հենց իրեն՝ Հումբոլդտի՛ն հատուկ հետազոտության եղանակի՝ նրա տրամախոսությա՛ն մեջ, որը, ի տարբերություն հեգելյան տրամախոսության, ոչ թե փակ, այլ բաց համակարգ է. այն սահման չի ճանաչում, որովհետեւ տրամախոսությունը հե՛նց սահմանի հաղթահարումն է (անօրինակ համապարփակությամբ տրամախոսության առեղծվածներից մեկն էլ երեւի այն է, որ այս բաց համակարգով պիտի փակվեր, իր վախճանակետին հանգեր գերմանական դասական իմաստասիրությունը...): Իր հետազոտության այս եղանակով լեզվին ու նրա իրակություններին բնուստ տրված ներհակությունների քողազերծում է կատարում Հումբոլդտը՝ ամեն մի երեւույթի մասին խոսելիս նորովի սահմանելով լեզուն եւ դրա համար ամեն անգամ թարմացնելով ու վերահաստատելով նրա՝ ազգային ոգու հետ ունեցած անքակտելի կապի եւ դրանից բխելու, միաժամանակ դրան հանգելու ստուգությունը: Յուրաքանչյուր լեզվական դիտարկում անելիս նա միաժամանակ խորագետ պատմաբան, մարդաբան, ազգագրագետ, հոգեբան, բանագետ, աշխարհագետ, կենսաբան եւ այդ բոլոր ոլորտների խորիմացությունը լեզվի գաղտնիքների բացահայտմանը ծառայեցնող, անհրաժեշտ ընդհանրացումների հասնող քննախոս իմաստասեր է: Սոսյուրը ոչ միայն չի հասել այս խորաթափանցությանը, այլեւ Հումբոլդտի էական հայացքներն է «հերքում»՝ միայն առերեւույթ կուռ գիտական հիմնավորումներով: Ըստ էության, հումբոլդտյան ներքնատեսության հատկության անտեսումն է, որ Սոսյուրին մերժողական դիրքի է մղում թե՛ լեզվի եւ ազգային ոգու իրոք անխզելի կապի բնութագրության, թե՛ լեզվի ներքին ձեւի բնութաբանության հարցում: Չնայած այս ամենին՝ լեզվաբանության պատմության համար կարեւորության առումով հավասարարժեք են եւ՛ Հումբոլդտի տրամախոսական լեզվաբանությունը, եւ՛ Սոսյուրի համակարգային-վերլուծական լեզվաբանությունը, առաջինը՝ իր իմաստասիրական խորքով հագեցած հիմնարարությամբ, երկրորդը՝ լեզվաբանական միտքը եռանդագին շարժման մեջ դնող հիմնարար աշխուժությամբ (ի դեպ, այս լեզվաբանները ճակատագրական նմանություն էլ ունեն իրենց գլխավոր երկերի հետմահու լույսընծայման առումով. Վ. ֆոն Հումբոլդտի արժեքավոր քննախոսությունը նրա մահվանից հետո լույս է ընծայել եղբայրը՝ բնագետ Ալեքսանդր ֆոն Հումբոլդտը): Կարեւորության հավասարարժեքությունը փաստվում է նաեւ նրանով, որ արդի գերհամադրական լեզվաբանության ձեւավորման համար հավասար լծակներ են եղել հումբոլդտյան խորքային համադրականությունը եւ սոսյուրյան կառուցվածքային վերլուծականությունը* (ինչ խոսք, նաեւ անտարորոշ լեզվաբանության դարավոր շրջանը):

Այսպիսով՝ խորապես գնահատելի գործ են կատարել այն բոլոր անձինք, ովքեր հրապարակ են հանել շվեյցարացի լեզվաբանի գրքի հայերեն թարգմանությունը: Ինչպես արդեն ասվել է, ժամանակագրորեն առաջ է անցել մեր լեզվաբանական իրականությունն այդ գրքից՝ թեւակոխելով զարգացման նորագույն փուլ: Այնուամենայնիվ լեզվաբանության մեջ մասնագիտանալիս երիտասարդ մասնագետը միայն այդ փուլով չի բավարարվում կամ միայն դրանից չի սկսում: Նորագույն փուլն էլ չէր ձեւավորվի, եթե նրա հիմնադիրը միայն Սոսյուրից սկսեր: Այնպես որ, բոլոր առումներով արդարացված է թարգմանությունը:

Ավելացնենք նաեւ, որ չպետք է սահմանափակվել ու գոհանալ այս թարգմանությամբ: Կան բազմաթիվ այլ անուններ, որոնց երկերի հայացումը խիստ կարեւոր է հատկապես մեր ուսանողության եւ երիտասարդ մասնագետների համար: Ավելին ասեմ. իր խմբագրին, հովանավորին ու հրատարակչին է սպասում Էդուարդ Աթայանի թարգմանությամբ ձեռագիր վիճակում ննջող լեզվաբանական երկերի ստվար քրեստոմատիան...

________________________ 
* Լ. Հարությունի Աբրահամյան, Նշանների տեսության իմացաբանական խնդիրները (ռուս.), Երեւան, 1965, այլեւ` // Նշանակությունը` որպես նշանագիտության կարգ, (ռուս.) // Իմաստասիրության հարցեր (ռուս.). Մոսկվա, 1965, թիվ 1:
** Տես Լ. Հարությունի Աբրահամյան, Sigma տետրակ (ռուս.), Երեւան, 2008, էջ 43:

________________________
*Լեզվաբանության նորագույն փուլին վերաբերող մեր պատկերացումներն ամփոփված են տողերիս հեղինակի՝ վերջերս լույս տեսած մի հոդվածում. տե՛ս Դ. Գյուլզադյան,Վարկած լեզվաբանության պատմության նորագույն պարբերացման (Էդուարդ Աթայանի լեզվափիլիսոփայական հայեցակարգի հենքով) // Նշան, համակարգ, հաղորդակցում, Ե., 2011, էջք 63 – 73: